کتابت قرآن یکی از موضوعات بنیادین در علوم قرآنی و مجموعه علوم و معارف اسلامی است و علم قرائات و نیز علم «رسم المصحف» یا علم «مرسوم الخط» جایگاه و نقش مهمی در ارتباط با حفظ اصالت و جاودانگی قرآن بر عهده دارند.
خطوط به کار رفته در کتابت قرآن
محققان بر این عقیده‌اند که اولین رشته‌های خط عربی، خط مصری (دموتیک) می‌باشد و دومین آنها خط فنیقی و سومین آنها خط آرامی (مسند).
مورخین اسلامی بر این عقیده‌اند که خط حجازی را اعراب از مردم حیره و انبار گرفته‌اند. خط حجازی دو نوع دارد:
نسخ اولیه: که در نامه‌نگاری و برای نوشته‌های عادی استفاده می‌شد.
خط کوفی: که از نوع سریانی گرفته شده‌است که برای نوشته‌های مهم و رسمی به کار می‌رفت.
خط کوفی پیتاز خدمت به کتابت قرآن
خط کوفی تقریباً از ابتدا برای نوشتن قرآن به‌کار برده شد. پس از زمانی خط کوفی از صورت سادگی بیرون آمد و دارای قواعد و موازین معینی شد، به‌طوری‌که از آثار باقی‌مانده و قرآن‌های نوشته شده آن دوران این تکامل را می‌توان مشاهده نمود.
به‌طور کلی قرآن‌هایی که از سده‌های اولیه باقی‌مانده به‌خط کوفی نوشته شده‌است و این موضوع تا قرن پنجم هجری ادامه داشته‌است. خط کوفی قابلیت استفاده در امور تزئینی را دارا بود و خطاطان می‌توانستند براحتی آن را به هر شکل با مقاصد و نظریات خویش منطبق سازند و پس از آنکه کاربردش را در نگارش متن قرآن از دست داد بیشتر برای کتیبه‌های تزئینی در بناها یا بر روی اشیاء مختلف گرفت.
خط ریحان پرکاربرد و ظریف در کتابت قرآن
خط ریحان خطی است شبیه به خط مُحَقَّق که هر دو بین سده‌های سوم تا پنجم هجری در کنار کوفی برای نگارش متن قرآن به‌کار می‌رفتند و پس از آن به‌تدریج کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شدند. شاهزاده بایسنقر میرزا در اویل سده نهم هجری قرآن بزرگ و زیبایی را به خط محقق نوشت.
خط نسخ با خوانایی بالا در کتابت قرآن
خط نسخ از اواخر سده دوم هجری به بعد رایج شد و از اواخر سده سوم هجری رواج کامل یافت و به تمام سرزمین‌های شرقی که تحت تسلط اسلام بودند گسترش یافت. این خط رفته رفته برای کتابت قرآن جای خطوط دیگر نظیر کوفی یا محقق را گرفت و از سده پنجم هجری اغلب قرآن‌ها با این خط نگارش یافت و از آن زمان تاکنون نزدیک به ۱۰۰۰ سال است که در کتابت قرآن اغلب از این خط استفاده شده‌است. ایرانیان شیوه ویژه خود را در نسخ دارند و میرزا احمد نیریزی (۱۰۸۷-۱۱۵۵ قمری) از بزرگترین خوشنویسان نسخ‌نویس بوده‌است.
خط ثلث با تزیین و زیبایی در کتابت قرآن
خط ثلث یکی از خطوط زیبای اسلامی است که در کتابت قرآن استفاده شده و از خطوطی است که ابن مقله آن را تنظیم و منزه کرد.
به سبب آنکه از خط ثلث خطوط دیگری را به‌وجود آورده‌اند به آن «ام‌الخطوط» گفته‌اند.
از خط ثلث اغلب در نگارش کتیبه‌های مختلف در بناها یا در کتیبه‌های سرسوره‌ها استفاده می‌شود و در قرن‌های مختلف از این خط زیبا در نگارش کتیبه‌های اسلامی در اماکن مقدسه و مذهبی و کاشی‌کاری‌ها به کار رفته‌است و در کتابت متن قرآن نمونه‌های زیادی از این خط در دست نیست.
خطاطان زیادی در نگارش این خط کوشش کرده‌اند که بعضی از آنها عبارتند از: یاقوت مستعصمی، عبدالله صیرفی، ابراهیم بن شاهرخ، اسدالله کرمانی، علیرضا عباسی...
اعراب‌گذاری قرآن
خط عربی در زمان بعثت افزون بر آن که از نقطه خالی بود، به شکل (علائم، حرکات، حروف و کلمات)، نشانه و علامت نیز نداشت؛ از آن روی قرآن نیز، طبق معمول آن زمان، اعراب نداشت.
تاریخ کتابت قرآن
قرآن‌های قرون اولیه هجری به خط کوفی و روی پوست نوشته می‌شد. به مدت پنج قرن کتابت منحصر به خط کوفی بود. قرآن‌های اولیه فاقد نقاط و حرکات بودند. از جمله ویژگی‌های این قرآن‌ها:
نوع خط همه قرآن‌های این قرون کوفی است. این قرآن‌ها بروی پوست نگارش شده‌اند. اندازه قطع این قرآن‌ها متنوع است.
بعضی از خط کوفی این قرآن‌ها با نقطه و بعضی بدون نقطه‌است.
تزئینات سر سوره به صورت مستطیل است و اسم سوره با خط کوفی محرر نگارش شده‌است.
کاتب این قرآن‌ها معلوم نیست. در بعضی از این قرآن‌ها ستاره‌هایی به عنوان تزئین است.
تذهیب و طلاکاری قرآن کریم
شاید بتوان تاریخ تذهیب قرآن را هم‌زمان با نوشتن آن دانست، به این معنی که نخست به منظور تعیین سر سوره‌ها، آیه‌ها و جزوها آن را به نوعی تزئین می‌نموده‌اند.
قدیمترین قرآن‌هایی که باقی‌مانده اغلب به خط کوفی است تاریخ تحریر آنها را بایستی از قرن سوم هجری به بعد دانست.
به تدریج به خاطر علاقه نسبت به قرآن و همچنین عشق به تجمل هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری بکار برند و در نتیجه این علامات از صورت سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی بخود گرفت.
جلد سازی و تزئین قرآن کریم
یکی از هنرهایی که در اوایل اسلام معمول شد هنر جلدسازی است.
چنین به نظر می‌رسد که چون محافظت قرآن را هر مسلمان بر خود واجب می‌دانسته‌است از این رو معتقدین تا آنجا که میسّر بوده در حفظ کلام خدا می‌کوشیدند و تدریجاً نیز در تهیه و تزئین جلد نیز کوشش زیادی به عمل آمده‌است.
معرفی کوتاه بانوان قرآن نویس
در میان خوشنویسانی که مفتخر به کتابت کلام الله مجید شده‌اند، به نام زنان هنرمند و خوش ذوقی برمی‌خوریم که موفق شده‌اند این آیات الهی را در نهایت زیبایی و کمال نوشته و هنر خوشنویسی را با قدرت و غنای بسیار به دنیای هنر عرضه و آثار نفیس و ممتازی از خود به یادگار بگذارند.
آنان با عشق و ایمانی که نسبت به قرآن و امور معنوی و عرفانی داشته‌اند.روح حساس و ظریف خود را به خدمت‌گزاری در این زمینه گرفته، پدیده‌های زیبایی را آفریده و گنجینه‌ای بس با ارزش را برای نسل‌ها و قرون دیگر، به یادگار گذاشته اند.
نمونه‌هایی از آثار نفیس و گرانبهای این زنان هنرمندِ با ایمان و خوشنویس اکنون در کتابخانه‌های بزرگ به چشم می‌خورد که از با ارزش‌ترین سرمایه‌های فرهنگی کشور ما محسوب می‌گردند.
در میان خوشنویسان می‌توان به زُمرد مَلَک دختر سلطان محمود و خواهرزاده سلطان سنجر و فاطمه سلطان بنت مقصود علی از زنان خوشنویس صفویه و مرجان الکاتب و دختران فتحعلی‌شاه قاجار به نام‌های شاه بیگم ملقب به ضیا السلطنه و ام السلمه مشهور به گلین خانم و خیرالنساء بیگم و مریم بانو نائینی از اساتید خط سده قرن ۱۴ ه. ق که همگی تاریخ زنان خوشنویس ایران را به زیبایی رقم زده‌اند، اشاره کرد.
دراین مبحث به شرح مختصری از زندگی و آثار این زنان هنرمند مسلمان که سعادت نگاشتن کلام اللّه نصیبشان گردیده، می‌پردازیم.
بانو زمرد ملک بنت سلطان محمود
او دختر سلطان محمود سلجوقی (۵۲۵-۵۲۲ قمری) بود و از جمله بانیان کاشی‌های هشت‌ضلعی بسیار نفیس مربوط به سال ۵۵۷ هجری قمری محسوب می‌شود.
تاریخ حرم مطهر حکایت از آن دارد که امیر عمادالدوله اوایل قرن ششم هجری حرم را مرمت کرد و شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، گنبدی بر فراز بقعه بنا کرد. ترکان زمرد سلجوقی نیز ازاره حرم مطهر را با کاشی‌های نفیس سنجری آراست. بنابر گزارش مؤلف «مطلع‌الشمس» که از منابع مهم دوره قاجار محسوب‌می‌شود.
کاشی سنجری یا زرین‌فام از قدیمی‌ترین کاشی‌هایی است که در حرم مطهر رضوی کاربرد داشته است و آثار باقی‌مانده حکایت از آن دارد که برخی از این کاشی‌ها به دوره سلجوقی می‌رسد.
جالب است بدانید در بین کتیبه‌های باقی‌مانده در کاشی‌های حرم مطهر، نام زنی هنرمند و نیکوکار به نام «ترکان‌زمرد» هم وجود دارد.
در مجموع، در دوره سلجوقیان زنان از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و در امور مختلف مشارکت دارند، زیرا بنابر شواهد تاریخی، در اواخر دوره سلجوقیان ترکان زمرد بانی تزییناتی در حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) است.
زمرد ملک بنت سلطان محمود و خواهر زاده سلطان سنجر از زنان هنرمند عصر خود بود.
در گنجینه نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی جزوات قرآنی زیادی که از شاهکارهای هنر دوره سلجوقی است به خط زمرد ملک وجود دارد که در قرن ششم توسط ایشان وقف شده است.
متن وقفنامه چنین است:
وقف کردم سی پاره بر مشهد مقدس رضوی سلام الله تعالی: زمرد ملک بنت سلطان محمود.
مشخصات جزوات قرآنی به شرح زیر است.
خط نسخ با کتابتی خوش، 5 سطری، مجدول، مذهب به طلا و تحریر لاجورد، هر یک دارای یک کتیبه زرین مذهب و منقش.فواصل آیات به شکل گل چند پر زرین.
زمرد ملک از جمله زنانی بود که به ساختن بناهای عام‌المنفعه توجه زیادی نشان می‌داد.
از او آثاری از کاشی‌های هشت ضلعی و برخی آثار تزئینی در حرم حضرت امام رضا(علیه السلام) به یادگار مانده است.
بانو شاد ملک دختر محمد سلطان تیموری
از جمله زنان خوشنویس دوره تیموری می‌توان به شاد ملک (شاد ملک خاتون) دختر محمد سلطان گورگانی و نوه تیمور لنگ اشاره کرد.
هر چند که از زندگی وی اطلاع دقیقی در دست نیست، اما از وی خطوط خوشنویسی از قرآن مُذَهب و طلاکاری شده، باقی مانده است که وی آن را در سال 871 هـ.ق نوشته که نشان دهنده هنر وی در خوشنویسی است.
شاد ملک دختر محمد سلطان تیموری است. از خطوط بازماندهٔ او قرآن مذهّبی است که ریحان سه دانگ جلی، متوسط، رقاع سه دانگ خوش با رقم «لقد تشرفت بکتابه هذا المصاحف المجید الذی لایأتیه الباطل بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید الأبنة المدنبة المعترفة بفنون التقصیر السائله من اللّه الکریم المنّان شاد ملک بنت محمد سلطان جهانگیر بن امیر تیمور گورکان اصلح اللّه شأنها و رحم اسلافها و کان ذلک فی شهر سنة احدی و سبعین و ثمانمأة الهجریة».(871هـ.ق)
این قرآن در موزهٔ اسلامی ترکیه می‌باشد.
بانو فاطمه سلطان بنت مقصود علی
فاطمه سلطان بنت مقصود علی ،از زنان خوشنویس دورهٔ صفویه بود و همانند خواهرش زینب به داشتن خط خوش اشتهار داشت.
پدر او از ترکان عثمانی بود که در اوایل حکومت صفویان به ایران مهاجرت کرد.
او خوشنویسی را از پدر آموخت. از آثار وی: قرآن وزیری ، دو صفحۀ اول متن و حاشیه مذهَّب عالی ، جلد سوخته عالی قدیم ، اصل متن نسخ کتابت خفی خوش قرن نهم ، با رقم: "حسب‌الامر حضرت خورشید... بنت مقصود علی ، فاطمه سلطان... سنهٔ ۹۸۲".
از او قرآن وزیری مذهّب اعلی ،خط نسخ ،کتابت خفی خوش که آن را به خواست یکی از شاهزاده خانم‌های صفوی به نام سلطان بیگم خطاطی کرده باقی مانده است.
در پایان آن چنین آمده است:
حسب الامر خورشید مرتبت بلقیس بیگم ابنه السطان ابن السلطان… شاه عالم پناه طهماسب خلد اللّه ملکه… علی ید الخاسر و بالسعی القاصر منی و انا المحتاجه الی رحمة ربّی الرحمن بنت مقصود علی فاطمه سلطان، امید به چشم مغفرت و خطاپوشی درآن نظر فرموده و به عین عنایت و فضای بی‌نهایت از عیوب و نواقص آن گذشته و به عوض هر عیبی به لوح ضمیر خود ثبت فرمایند و چنین است که اکسیر همت ایشان مجموع نواقص را کمال است.تحریراً فی شهر ربیع الاول سنه 982.
بانو مرجان الکاتب اسلامی
قرآن خطی نفیس و منحصر به فردی از دوره صفویه که توسط یکی از هنرمندان و خوشنویسان زن این دوره به نام مرجان الکاتب اسلامی کتابت شده است در گنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهدار می شود.
این قرآن با خط ممتاز بر روی کاغذ سمرقندی در ابعاد 5/31×20 سانتی متر نوشته شه است که از لحاظ خط و تذهیب در نوع خود منحصر به فرد و بی نظیر می باشد.
تذهیب این قرآن بر گرفته از هنر اصیل اسلامی و از شیوه های دوره صفویه می‌باشد که در صفحات اول و دوم دارای لوح مذهب و مرصع با حاشیه سازی مضرسی با دو سر سوره تفصیلی که در بالا و پایین متن هر کدام با یک کتبیه ترنجی زرپوش تذهیب شده است.
بین سطرهای این اثر خطی نفیس طلا اندازی شده و جدول بندی ها نیز به زر تحریر دار، لاجورد و شنگر، و نیز فواصل آیات گوی زرین دانه نشان و کمند به زر تحریر دار می‌باشد.
جلد این قرآن روغنی، دو رو می باشد که روی آن دارای یک ترنج مثمن مشکی با ترنج و سر ترنج و چهار ابرو با نقاشی گل و برگ زرین و زمینه شنگرف مذهب شده است.
در این دوره خوشنویسان و هنرمندان بزرگی پا به عرصه هنر نهادند که مرجان الکاتب الاسلامی یکی از خوشنویسان این دوره می باشد که آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته است که نمونه‌هایی از این آثار در کتابخانه کاخ گلستان و جاهای دیگر نیز وجود دارد.
مرجان کاتب و خوشنویس است و از خطوط وی در گنجینه نفایس نسخه‌ها و قرآن‌های خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس دو قرآن منحصر به فرد وجود دارد که توسط یکی از هنرمندان و خوشنویسان اواخر دورهٔ صفوی «مرجان الکاتب السلامی» بین سال‌های 1094 تا 1099 قمری نوشته شده که مشخصات این دو قرآن به شرح زیر است.
1. قرآن شمارهٔ 524 کامل است.تاریخ کتابت 1094 قمری، خط نسخ ممتاز حاشیه نستعلیق شکسته، بین السطور طلا اندازی، جلد روغنی دو رو.
2. قرآن شمارهٔ 1997 کامل، تاریخ کتابت 1099 با رقم «مرجان الکاتب الاسلامی» خط نسخ عالی، کاغذ مترفه حنائی، جلد روغنی.
3. یک نسخه قرآن به قطع نیم ربعی، با تزئینات و به خط نسخ به تاریخ 1065 با رقم «علی ید الفقیر الحقیر مرجان عفی عنه» در کتابخانه کاخ موزه گلستان.
4. یک مقطعه رقاع و نسخ با رقم«فقیر مرجان الاسلامی فی 1097» در مجموعه مهدی بیانی.
بانو شاه بیگم ملقب به ضیاء السلطنه
شاه بیگم ملقب به ضیاءالسلطنه، هفتمین دختر فتحعلی‌شاه بود که در سال 1214قمری، برابر با 1799 میلادی تولد یافت.
وی بسیار مورد علاقه و توجه پدر قرار داشت و به دلیل فضل و کمالی که داشت، فتحعلی‌شاه به او لقب ضیاءالسلطنه داد.
خط شکسته و کتابت را خوش می‌نوشت و در هنر خیاطی و نقاشی نیز، استاد بود.
چند قرآن خطی از او برجای مانده است. نامه های محرمانه‌ی فتحعلی‌شاه که وارد و صادر می شده و نوشتن اشعار فی‌البداهه شاه و نگهداری البسه و سایر خزاین سلطنتی، برعهده او بود وی زنی زیبا، فاضل، شاعر، هنرمند، نقاش، خیاط و محرم اسرار پدر بود و از این جهات، شهره خاص و عام. لقبش نمونه ای از حسن منظر و جمال او بود و نوشته‌های محرمانه شاه خطاب به هر کس بود به خط ضیاءالسلطنه بود.
ضیاءالسلطنه، بعدها به عتبات عالیات مشرف و در آنجا مجاور گردید و در سال 1290ق. درگذشت.
شاه بیگم ملقب به ضیاء السلطنه، سخنور، فرمان نویس و خزانه‌دار و نگارنده کتاب دعا و زیارت نامه‌های متعدد به خط خوش،
شاه بیگم به مناسبت فضل و کمال و خط خوب، متصدی قرائت و تحریر نامه‌های محرمانه فتحعلی‌شاه بود، ورود و خروج و صدور آنها از اختیار او بوده است. قصاید و اشعاری که شعرا برای شاه می‌گفتند بوسیله او عرضه می‌شد.
مصحف کتاب دعا و زیارت نامه‌های متعدد به خط خوش و زیبای او می‌باشد.
در زمان پدر به علت تصدی کارهای مختلف مملکتی ازدواج نکرد، بعد از پدر در سن 35 سالگی همسری میرزا مسعود وزیر امور خارجه را اختیار کرد. از آثار او: قرآنی با رقم «ضیاء السلطنه بنت فتحعلی‌شاه»، به خط نسخ بسیار عالی، در موزه آستانه مبارکه حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم نگهداری می‌شود که تاریخ تحریر آن به سال 1265 ق است.
عموم برادرها به او احترام می‌کردند. گفتنی است که ضیاءالسلطنه، که در زمان حیات پدر به ازدواج تن درنداد، قصد داشت که تا آخر عمر مجرد بماند؛ ولی پس از مرگ فتحعلی‌شاه و به سلطنت رسیدن محمد شاه، که برادرزاده ضیاءالسلطنه بود، محمد شاه، اورا تهدید و میرزا مسعود وزیر خارجه را برای ازدواج او درنظر گرفت.
بانو امّ سَلَمه گلین قاجار
امّ سَلَمه مشهور به گَلین خانم، دختر فتحعلی‌شاه، دومین پادشاه قاجار، از خوشنویسان بنام سده سیزدهم هجری است.
زین‌العابدین اصفهانى از جمله استادان این بانوی هنرمند ایرانی در آموزش خوشنویسی بوده است.
ام سلمه در خط نسخ، مهارتی بسیار داشت.
چندین اثر از او به جای مانده است که از مشهورترین آنها می‌توان به «دعای صباح» و کتاب «الدعا» اشاره کرد.
کتاب الدعا، یکی از این دو اثر متعلق به این بانوی هنرمند است.
این اثر به خط نسخ در سال 1243 هجری قمری روی کاغذ فُستُقی الوان با جلد ترمه نگاشته شده است که دعاهای صباح و گشایش در روزی پس از نماز بامداد در این نسخه خطی آمده است.
اثر دیگری که از ام سلمه در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده است دعای صباح است که این اثر در سال 1255 قمری به خط نسخ خَفی و به شیوه رَنگه نویسی، در صفحه‌های 9 سطری نگارش یافته است. این دو نسخه شاخص و نفیس خطی در حال حاضر در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شوند.
این زن هنرمند ازخوشنویسان و شاعران قرن سیزده و چهارده هجری قمری است، او یکی از دختران فتحعلی‌شاه قاجار از مادری اهل گرجستان به نام زیبا چهر خانم بود.
ام سلمه که به گلین خانم نیز شهرت داشت در حدیقه‌الشعراء از او با عنوان « عصمت قاجار» نام برده شده است.
گلین خانم هنر خوشنویسی را از استادانی چون آقا زین‌العابدین اصفهانی و حاج علی آقا فرزند محمدعلی خان نظم‌الدوله فرا گرفت.
او علاوه بر خوشنویسی در هنر تذهیب نیز دستی داشت.
گلین خانم به عنوان یکی از زنان مطلع و نسبتاً فهیم در کاخ محسوب می‌شد که به همین سبب، محل رجوع سؤالات و راهنمایی های شاهزادگان و کسب اطلاعات ایشان بود.
آثار مختلفی از نوشته‌های او در دست است از جمله یک جلد قرآن به خط نسخ که در سال 1302هـ. ق تحریر نموده و نیز مجموعه نفیسی از ادعیه و آیات قرآن مجید.
وی مانند بسیاری از شاهزادگان قاجاری طبع شعر نیز داشت.
البته آثاری دیگر از این بانوی خوشنویس در کتابخانه‌های کاخ گلستان، آستان قدس رضوی و آستانه‌های کربلا و نجف وجود دارد.
امّ‌سَلَمه قاجار، در خیل خوشنویسان از جایگاهی ممتاز برخوردار است.
گزارش هاى سیاحان خارجى و تذکره نویسان ایرانى از شرح حال زنان سخنور و هنرمند دوره قاجار چه در دربارها و خانواده هاى رجال و چه در دیگر طبقات جامعه به روشنى بیان کننده کثرت این عده است.
لیدى شل همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در دوره حکومت ناصرالدین‌شاه در این باره مى نویسد:
«زنان طبقه مرفه معمولاً باسواد و با شعر و ادب مملکت خویش آشنایى دارند...»
از میان زنان فرهیخته دوره قاجار می‌توان به کسان دیگری چون طاووس خانم، دلشاد و آغاباجى اشاره نمود که هر سه از زنان فتحعلی‌شاه قاجار و اهل شعر و ادب بودند.
نمونه هایى از اشعار آنان در کتابهاى مختلف تذکره آمده است.
از میان دختران فتحعلىشاه نیز کسانى چون ماه تابان خانم ملقب به قمرالسلطنه و حسن جهان خانم طبع شعر داشتند و برخى مانند عصمت، و ام سلمه که به آن اشاره شد و ضیاءالسلطنه علاوه بر شاعرى هنرمند و خوشنویس نیز بودند چنان که به گفته اعتمادالسلطنه عصمت در خط نسخ استاد بود.
در دوره قاجار اغلب بانوانى که به کسب دانش روى آوردند و باسواد شدند از طبع شعر و قریحه ادبى نیز برخوردار بودند و در این زمینه آثارى از خود باقى گذاشتند.
عدهاى دیگر از زنان نیز استعداد خود را در فنون ظریفه و هنرهاى زیبا به کار گرفتند و چون خوشنویسى و استنساخ قرآن از هنرهاى مورد توجه این عصر بود اغلب زنان هنرمند در جرگه خوشنویسان درآمدند.
نسخه برجسته و نفیس خطی به نام‌های «دعای صباح» و «کتاب الدعا» که به خط بانویی هنرمند به نام " ام سلمه " دختر فتحعلی‌شاه قاجار، هنرمند خوشنویس سده سیزدهم هجری، در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش درآمده است.
ام سلمه گلین قاجار؛ خواهر شاهزاده محمد علی میرزا بود و شوهرش عمو زاده‌اش، زین العابدین خان، پسر حسینقلی خان برادر فتحعلی‌شاه بود.
او در خط نسخ کتابت خفی و جلی و همچنین در خط شکسته خفی دست توانایی داشت و آثار متعددی از او هم اکنون در دست است.
از نمونه آثار وی:
1. یک رقعه از مرقع به خط نسخ با رقم و تاریخ «نمقت بنت شه‌ام السلمه» 1240 در کتابخانه کاخ موزهٔ کلستان
2. یک قطعه نسخ کتابت از مرقع شمارهٔ 12 کتابخانه آستان قدس رضوی با رقم و تاریخ «نمقت بنت خاقان فتحعلی‌شاه سلمه، سنه 1255».
3. یک قطعه نسخ به تاریخ رمضان 1295 در کتابخانه ملک.
4. یک نسخه قرآن نیم ورقی جلد روغنی در کتابخانه کاخ موزهٔ گلستان.
5. تعقیبات نماز با قطع نیم ربعی، جلد روغنی به خط نسخ با تاریخ 1245 در همان کتابخانه.
6. یک نسخه سور و ادعیه به قطع نیم ربعی، جلد روغنی به خط نسخ با تاریخ 1238 در همان کتابخانه.
7. یک نسخه دعای صباح به قطع نیم ربعی، جلد روغنی با تزئینات کتابت به خط نسخ و تاریخ شعبان 1238 در همان کتابخانه.
8. دعای کمیل به قطع وزیری کوچک، جلد روغنی و تزئینات با خط نسخ کتابت و شکسته به تاریخ رمضان 1205 در همان کتابخانه.
9. یک رقعه نسخ کتابت با تاریخ 1248در مجموعه حاج حسین آقانخ‌جوانی.
10. دعای صباح نیم ربعی، جلد روغنی، عالی سرلوح مرصع و حاشیه مذهّب به قلم زرد الوان.
11. قرآنی نفیس با نگارش به شیوه عالی،مذهّب مرصع،نسخ کتابت خفی عالی،رقاع کتابت عالی،موجود در کتابخانه ملی.
بانو خیرالنساء بیگم
خیرالنساء بیگم ؛او نیز از دختران فتحعلی‌شاه قاجار می‌باشد.
دست نوشت او به عنوان یک قرآن نفیس و زیبا با مشخصات زیر درموزه آستان مقدس حضرت معصومه(سلام الله علیها) نگهداری می‌شود.
متن قرآن با خط نسخ و سر سوره‌ها به خط رقاع، مرصع و مذهب، قطع رحلی کوچک به طول 400 میلی متر و عرض 240 میلی متر ، وقف کننده و نویسندهٔ آن دختر فتحعلی‌شاه خیرالنساء است که به مقبره پدرش در قم وقف نموده است.
بانو مریم بانو نائینی
مریم بانو نائینی نواده عبدالوهاب نائینی و در زمره چند تن بانو معروف در عرصه خوشنویسی ایرانی و سرآمد ایشان است.
او که نوادهٔ حاج عبدالوهاب از دولتمردان نایین بود نه تنها در میان تک شمار زنان خوش نویس که از خطاطان مرد بنام آن زمان هم پیشی داشت و همانند او در نسخ نویسی وجود نداشت، و به ویژه خط نسخ را با قلم خفی بسیار خوش می‌نوشت.
او از آغاز دوره فتحعلی‌شاه در خط نسخ در ردیف استادان جای گرفت.
در کتابخانه سلطنتی قرآنی به خط او موجود است که به نام ناصرالدین شاه قاجار کتابت و اهدا کرده است که یکی از بهترین نمونه‌های آثار هنری زنان آن دوره به‌حساب می‌آید.
مریم بانو نائینی؛ مریم بانو نائینی یکی از بانوان خطاط دورهٔ فتحعلی‌شاه قاجار و از اساتید خط سدهٔ 14 هـ.ق است.
از مریم بانو قرآنی با جلد روغنی و حاشیه مرصع به کتابت خفی، که آن را به نام ناصرالدین‌شاه نوشته و کتابت آن را به سال 1302 هـ.ق، به انجام رسانیده به روزگار ما رسیده است، که از آثار هنری آن دوره به شمار می‌آید.
امضای آن به این صورت است:
این کنیز دیرین را که تکلیفش پنبه ریسی بود، خیال خوشنویسی دامن گیر شد. پیش کش نمود… حرره مریم من نواده مرحوم حال عبدالله نائینی، اعلی الله مقامه فی شهر جمادی الاولی سنه 1302 هـ.ق. خورشید کلاه بنت علینقی(قرن14 ق)؛ او یکی از بانوان خوشنویس در قرن چهاردهم می‌باشد.
از خطوط او قرآن نیم ورقی باجلد روغنی اعلاء، دو صفحه افتتاح،متن و حاشیه مذهب، نسخ کتابت خفی متوسط با رقم بر حسب امر ناصرالدین خسرو والامقام
از پــی تحــریــر قــرآن مجـــید
امر شد صادر به این بنت غـــــلام
در هزار و سیصد و هفت این کنیز ز امر شه بنوشت این قرآن تمام، کنیز خانه زاد، خورشید کلاه بنت خاله زاد ابن خانه زاد علینقی ابن حاج اسماعیل الملقب به حکیم الممالک ، در کتابخانه سلطنتی.
حیاتش تا سال ۱۳۰۲ معین و تاریخ وفاتش نامعلوم است.
بانوان خوشنویس معاصر قرآن
فریبا مقصودی؛ قرآن را به خط نستعلیق و به اسلوب رسم الخط عثمان طه خوشنویسی کرده است.او می‌گوید کتابت قرآن به این شیوه پیوندی میان فرهنگ هنری ایران و شبه قاره عربستان است که با رسم الخط اصیل قرآنی و مقبول جهان اسلام مطابقت دارد.
وی که موفق به دریافت لوح تقدیر خادمان برگزیده از پنجمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم در سال 1376 شده است گفت:
از اینکه توانسته‌ام این هنر را در خدمت به کلام اللّه مجید به کار ببرم و به عنوان نخستین زن مسلمان خوشنویس در همه کشورهای اسلامی مطرح شوم افتخار می‌کنم.
نخستین زن خادم برگزیده قرآن در پایان ،فعالیت‌های قرآنی را دارای ویژگی‌ها و شرایط خاص و همچنین از الطاف الهی دانست و گفت:
قرآن از زمان نزول تا کنون و نیز تا همیشه عالم در صیانت امر حق و صاحب خویش بود و مرد و زن در راه فعالیت‌های قرآنی از هم تفکیک نبوده و نشده‌اند.
نخستین قرآن خوشنویسی با رسم الخط ایرانی
خانم زینت قاجار دولو هنرمند خوشنویس و خوش ذوق ایرانی برای اولین بار قرآن کریم را به خط خوشنویسی تحریر کردند.
خانم زینب قاجار دولو که متولد سال 1317 با تحصیلات دیپلم است، ایشان ممتاز انجمن خوشنویسان ایران در سال 1362 می‌باشد.
از اساتید ایشان می‌توان به استاد ابوالحسن محصص مستشاری و استاد غلامحسین امیرخانی اشاره نمود.
خانم زینت قاجار دولو دوره های تخصصی و دوره های آموزش طرح جامع هنر و قرآن و آموزش و پرورش تهران را در سال 1370 گذراند.
خانم زینت قاجار دولو دبیر مدارس قزوین و تهران در سال 1352 تا 1375 بود و خطاط واحد فرهنگی امور تربیتی منطقه 5 آموزش وپرورش تهران در سال 1375
و مدرس انجمن خوشنویسان بود.
نمایشگاه‌ها آثار خانم زینت قاجار دولو:
ارائه اثر در تعداد زیادی از نمایشگاه های جمعی انجمن خوشنویسان وشرکت در سمینارهای مرتبط
برگزاری نمایشگاه های انفرادی در آموزش وپرورش
کتابت بخشی از کتابها همچون پروین اعتصامی
تقدیرها خانم زینت قاجار دولو:
لوح های تقدیر متعدد ازنهادهای گوناگون به مناسبت برگزاری نمایشگاه ها.
خانم قاجار دولو در مصاحبه‌ای پیرامون این اثر هنری گفت:
من سال‌ها در اندیشه کتابت قرآن به خط نستعلیق و شکسته نستعلیق و رسم الخط ایرانی بودم.
تا اینکه در همایش انجمن خوشنویسان اجازه کتابت با رسم الخط ایرانی داده شد و من توانستم این هنر را تقدیم به عرصه هنری کشور کنم. از سال گذشته خوشنویسی قرآن را به طور جدی شروع کردم که تا جزء بیست و هفتم قرآن کریم را کتابت نموده ام.
شایان ذکر است که خانم قاجار دولو این اثر هنری را به حوزه امام رضا(علیه السلام) تقدیم کرده است.
منابع:
فضایلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. چاپ دوم، اصفهان۱۳۶۲ش.
فرهنگ دانش و هنر- چاپ چهارم- مؤلفین:پرویز اسدی زاده، سعید محمودی، داریوش محمدخانی
سیدمحمدباقر حجتی (۱۳۸۶)، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم: کاوشهای مربوط به علوم قرآنی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
پاک‌سرشت، مرتضی، خوشنویسی در خدمت کتابت قرآن مجید، به کوشش معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.، قدیانی،
برزین، پروین (۱۴۵)، «نگاهی به سابقه تاریخی کتابت قرآن»، مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی، ج. ۴ ش. ۴۵ و ۴۶
پایگاه جامع و تخصصی کلام و عقاید و اندیشه دینی ، پرتال علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، صدیقه سلطانی فر، بینات 1385 شماره 51، حوزه های تخصصی : قرآن پژوهان
دایرةالمعارف زن ایرانی، ج 2، ص 673.
عقیقی بخشایش؛ عذرا، هنر خط و زنان خوشنویس در تمدن اسلامی، نشر آذربایجان، تهران 1375، ص 96-97.
افضل‌الملک، غلامحسین. افضل التواریخ. تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۱.
معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
سمیعی، شیرین (۱۳۸۹)، در خلوت مصدق، تهران: ثالث.
© کلیه حقوق متعلق به صاحب اثر و پرتال فرهنگی راسخون است. استفاده از مطالب و آثار فقط با ذکر منبع بلامانع است.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
